চেন্সৰশ্বিপ আৰু ধৰ্মীয় গোঁড়ামিৰ কঠোৰ সমালোচনা কৰি মুক্ত চিন্তাক সমৰ্থন কৰা ভল্টেয়াৰৰ এক বিশেষ উক্তি আছিল যে “মই আপোনাৰ মতৰ সৈতে একমত নহওঁ কিন্তু আপোনাৰ সেই মত প্রকাশৰ অধিকাৰক মই প্রাণ দি হ’লেও ৰক্ষা কৰিম”।
সদ্যহতে স্টেণ্ড আপ কমেডিয়ান কুনাল কামৰাৰ এক বক্তব্যৰ প্রত্যুত্তৰ ৰূপে একনাথ সিন্ডেৰ শিৱসেনা গোটৰ কর্মীয়ে হেবিটেট চেন্টাৰত কৰা ভাংচুৰে ভল্টেয়াৰৰ বক্তব্যৰ প্রাসংগিকতা আকৌ উনুকিয়াই দিছে। কামৰাই প্রায় ৪৫ মিনিটৰ ভিডিওটোত বহু কথা ক’লে – মুকেশ আম্বানীৰ পুত্রৰ বিয়াৰ পৰা আৰম্ভ কৰি পুৰুষতান্ত্রিক সমাজ এখনত মহিলাৰ অৱস্থাকো সাঙুৰি লৈ তেওঁ তেওঁৰ শক্তিশালী ব্যঙ্গাত্মক ভংগীত সমাজৰ দুমুখীয়া চেহেৰা দাঙি ধৰিলে। কিন্তু মহাৰাষ্ট্রৰ ৰাজনীতিৰ প্রেক্ষাপটত তেওঁ কৰা মন্তব্যত ক্ষুব্ধ হৈ একাংশ শিৱসৈনিকে তেওঁ অনুষ্ঠান কৰা ঠাইডোখৰৰ যথেষ্ট ক্ষতি কৰে।
কামৰাৰ বক্তব্যৰ সমালোচনা কৰি এফালে মহাৰাষ্ট্রৰ মুখ্যমন্ত্রী দেৱেন্দ্র ফাড়নাৱিছে আৰক্ষীক তেওঁৰ বিৰুদ্ধে এজাহাৰ দাখিল কৰিব দিছে, কিন্তু আনফালে কুনাল কামৰাৰ সপক্ষে থিয় দিছে উদ্ধৱ ঠাকৰেৰ নেতৃত্বত থকা শিৱসেনা। সামাজিক মাধ্যমতো কামৰাৰ ওপৰত হোৱা আক্রমণক গণতন্ত্রৰ অন্যতম মৌলিক অধিকাৰ- মুক্তভাৱে মত প্রকাশ কৰাৰ অধিকাৰৰ ওপৰত আক্রমণ বুলি কঠোৰ সমালোচনা কৰা হৈছে।
এটা শক্তিশালী গণতন্ত্ৰত, বাকস্বাধীনতাৰ অধিকাৰ কেৱল মানি ল’ব পৰা বা সুবিধাজনক মতামত প্ৰকাশ কৰাৰ অধিকাৰ নহয়—ইয়াত কাৰোবাৰ ভাল নলগা, আপত্তিজনক কথা কোৱা, প্ৰত্যাহ্বান জনোৱা আৰু মতবিৰোধ কৰাৰ অধিকাৰও অন্তৰ্ভুক্ত। যদিও আপত্তিজনক বক্তব্য অস্বস্তিদায়ক বা আঘাতপূৰ্ণ হ’ব পাৰে, তথাপি বিতৰ্ক, ব্যংগ আৰু সমালোচনাক সুৰক্ষিত কৰিবলৈ ইয়াৰ সুৰক্ষা অতি প্ৰয়োজনীয়। ইতিহাসে প্ৰমাণ কৰিছে যে যেতিয়া চৰকাৰে ৰাজহুৱা শান্তি ৰক্ষা বা আপত্তি প্ৰতিহত কৰাৰ নামত বাক্-স্বাধীনতা দমন কৰে, তেতিয়া সিহঁতে প্ৰায়ে মতবিৰোধক স্তব্ধ কৰি ভিন্ন মতামতধাৰীৰ ওপৰত একধৰণৰ আনুগত্য জাপি দিয়ে।
“Right to Offend”ৰ প্রয়োজনীয়তা
গণতন্ত্ৰৰ মূল উদ্দেশ্য হ’ল সংঘাতপূৰ্ণ মতামতসমূহ ৰাজহুৱা ক্ষেত্ৰত মুক্তভাৱে ব্যক্ত কৰিবলৈ দিয়া, কেৱল “গ্ৰহণযোগ্য” বা ভাল লগা আৰু একপক্ষীয় দৃষ্টিভংগীৰ এক নিষ্কলুষ সংস্কৰণ জনগণৰ সন্মুখত দাঙি ধৰা নহয়। দাৰ্শনিক ভল্টেয়াৰৰ উদ্ধৃত উক্তিয়ে স্পষ্ট কৰিছে যে মতামতৰ বিষয়বস্তুৰ ন্যায্যতাতকৈ সকলো কথা মুক্তভাৱে ব্যক্ত কৰাৰ এক পৰিবেশ গঢ়ি তোলা হে গুৰুত্বপূর্ণ। শান্তি বজাই ৰখাৰ নামত প্রায়ে শক্তিশালীৰ বিৰোধ কৰা মতামতবোৰকহে দমন কৰা হয়।
ভাৰতত বহু কৌতুকবিদ, লেখক আৰু সমাজ কৰ্মীসকলে মতামতৰ অধিকাৰক সামাজিক অন্যায়, ৰাজনৈতিক ভণ্ডামি আৰু প্ৰগতিবিৰোধী পৰম্পৰাৰ সমালোচনা কৰিবলৈ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ সঁজুলি হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিছে। ৰাজনীতিবিদৰ ব্যংগ চিত্ৰৰ পৰা সামাজিক ট্যাবুৰ ওপৰত কৌতুক কৰা ষ্টেণ্ড-আপ কৌতুকবিদলৈ নিজৰ কন্টেন্ট হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰে। ব্যংগৰ জৰিয়তে দর্শকক সমালোচনাত্মক এক দৃষ্টিভংগী গঢ়ি তুলিবলৈও বাধ্য কৰে এই কলাকাৰসকল। যেতিয়া ৰাষ্ট্ৰই “গ্ৰহণযোগ্য” বক্তব্য কি হ’ব পাৰে সেইয়া নিৰ্ধাৰণ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে, তেতিয়া ই স্বাভাৱিকতে চেন্সৰশ্বিপৰ ফালে ঢাল খায়।
ভাৰতত, ৰাষ্ট্ৰদ্ৰোহ (IPCৰ ধাৰা 124A), ফৌজদাৰী মানহানি (IPC ধাৰা 499) আৰু UAPA (Unlawful Activities Prevention Act)ৰ দৰে অস্পষ্ট আইনৰ জৰিয়তে বাক্-স্বাধীনতাক অপৰাধীকৰণ কৰাৰ এক উদ্বেগজনক প্ৰৱণতা দেখা গৈছে। এই আইনবোৰ বহুবাৰ সমালোচক, সাংবাদিক আৰু সাধাৰণ নাগৰিকৰ বিৰুদ্ধে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে। কিন্তু পিছত দেখা গৈছে যে এনে গুৰু গম্ভীৰ আইনৰ অধীনত গ্রেপ্তাৰ হোৱা বহু কেইজনৰ বিৰুদ্ধে আৰক্ষীয়ে একো প্রমান দিব নোৱাৰে।
এনে আইনৰ অধীনত গ্রেপ্তাৰ হোৱা এনে বহু উদাহৰণ পোৱা যায়।মুনাওৱাৰ ফাৰুকীক ২০২১ চনত এটা কৌতুকৰ বাবে কাৰাগাৰলৈ প্ৰেৰণ কৰা হৈছিল যিটো তেওঁ দাবী কৰিছিল যে তেওঁ কৰা নাছিল। কেৱল এটা অভিযোগৰ ভিত্তিত যে তেওঁৰ শ্ব’ৱে ধৰ্মীয় অনুভূতিত আঘাত কৰিব পাৰে, তেওঁক গ্রেপ্তাৰ কৰা হৈছিল।
কুনাল কামৰা ৰাজনৈতিক ব্যংগৰ বাবে একাধিক এজাহাৰৰ সন্মুখীন হৈছিল, আৰু এটা বিতৰ্কিত টুইটৰ পিছত এয়াৰলাইনসমূহে তেওঁক অস্থায়ীভাৱে নিষিদ্ধ কৰিছিল। তেওঁ এৰোপ্লেনত অর্ণৱ গোস্বামীক তেওঁৰ ৰাজনৈতিক স্থিতিৰ ওপৰত প্রশ্ন কৰিছিল।
এনে গোচৰ বহু সাংবাদিকৰ ওপৰতো জাপি দিয়া হৈছিল।সিদ্দিক কাপ্পান, এগৰাকী সাংবাদিক, ২০২০ চনত হাথৰাছ ধৰ্ষণ ঘটনাৰ ওপৰত লেখ লিখিবলৈ আহি তেওঁ UAPAৰ অধীনত গ্ৰেপ্তাৰ হৈছিল, তেওঁক “মাওবাদী সম্পৰ্ক” থকাৰ অভিযোগত আটক কৰা হৈছিল। কিন্তু পিছত তেওঁক এৰি দিয়া হৈছিল। গুজৰাটী সাংবাদিক ধৱল পেটেলক ৰাজ্য চৰকাৰত নেতৃত্বৰ পৰিৱৰ্তনৰ বিষয়ে এটা প্ৰবন্ধ লিখাৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰদ্ৰোহৰ অভিযোগত অভিযুক্ত কৰা হৈছিল।
আঘাতপ্ৰাপ্ত অনুভূতিৰ বাবে বহু চলচ্চিত্ৰ আৰু কিতাপ নিষিদ্ধৰ দাবীও উত্থাপিত হৈছিল। পদ্মাৱত (২০১৮) চলচ্চিত্ৰখন চেন্সৰ বৰ্ডৰ পৰা অনুমোদন পোৱাৰ পিছতো হিংসাত্মক প্ৰতিবাদ আৰু নিষেধাজ্ঞাৰ সন্মুখীন হৈছিল।পেৰুমাল মুৰুগানৰ উপন্যাস One Part Womanক কেইবাগৰাকীও সমাজে আপত্তি কৰাৰ পিছত প্ৰচাৰৰ পৰা আঁতৰোৱা হৈছিল।
এনে দমন ছ’চিয়েল মিডিয়া চেন্সৰশ্বিপৰ ৰূপতো দেখা যায়। ২০২২ চনত, চৰকাৰে খেতিয়ক প্ৰতিবাদৰ ব্যৱস্থাপনাৰ সমালোচনা কৰা টুইটাৰ একাউণ্টবোৰ ব্লক কৰিবলৈ নিৰ্দেশ দিছিল। আইটি নিয়মাৱলী, ২০২১-য়ে কৰ্তৃপক্ষক “মানহানিকৰ” বা “ভুল তথ্য” বুলি গণ্য কৰা বিষয়বস্তু আঁতৰাবলৈ ক্ষমতা প্ৰদান কৰে, যিয়ে স্বেচ্ছাচাৰী চেন্সৰশ্বিপলৈ নিয়ে। সদ্যহতে এলন মাস্কৰ X বা টুইটাৰে চৰকাৰৰ বিৰুদ্ধে ন্যায়ালয়ৰ দ্বাৰস্থ হয় ছচিয়েল মিডিয়া চেন্সৰশ্বিপৰ বিৰুদ্ধে।
যেতিয়া ৰাষ্ট্ৰই আপত্তি প্ৰতিহত কৰিবলৈ বাক্-স্বাধীনতা নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে, তেতিয়া ই এক চিন্তাজনক নজিৰ স্থাপন কৰে। এটা গোটক আজি যিয়ে আপত্তি কৰে, কাইলৈ আন এটাই কৰিব পাৰে—যিয়ে এক আপত্তি কৰাৰ নিম্নস্তৰৰ প্ৰতিযোগিতাৰ সৃষ্টি কৰে য’ত যিকোনো সমালোচনাক “আঘাতপ্ৰদ” বুলি লেবেল লগাই দমন কৰিব পাৰি। ভাৰতীয় সংবিধানে অনুচ্ছেদ 19(1)(a)ৰ অধীনত কেৱল “যুক্তিসঙ্গত নিষেধ”ৰ সাপেক্ষে মুক্ত বক্তৃতাৰ অধিকাৰ নিশ্চিত কৰে। কিন্তু ৰাষ্ট্ৰদ্ৰোহ আৰু UAPAৰ দৰে আইনৰ ব্যাপক ব্যৱহাৰে দেখুৱাইছে যে এই নিষেধসমূহ কিমান সহজে মতবিৰোধ দমন কৰিবলৈ অপব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি।
গণতন্ত্ৰৰ বিকাশ সুস্থ বিৰোধিতাৰ ওপৰত হয়, বলপূৰ্বক সন্মতিৰ ওপৰত নহয়। যদিও আপত্তিজনক বক্তব্যৰ উত্তৰ অধিক বক্তৃতাৰে দিব লাগে—চেন্সৰশ্বিপৰে নহয় বা শাৰীৰিক হিংসাৰে নহয়—তথাপি ৰাষ্ট্ৰই ৰাজহুৱা অনুভূতিৰ নিষ্পত্তিকাৰী হোৱাৰ প্ৰলোভনৰ বিৰোধিতা কৰিব লাগে। সুপ্ৰীম কোৰ্টে শ্ৰেয়া সিংহল বনাম ভাৰত চৰকাৰ (২০১৫)ৰ গোচৰত কৈছিল যে মুক্ত বক্তৃতা হৈছে “গণতান্ত্ৰিক ৰাজনীতিৰ ঢাল”। ইয়াৰ অবিহনে, গণতন্ত্ৰ ৰাষ্ট্ৰ-অনুমোদিত বৰ্ণনাৰ এক প্ৰতিধ্বনিহে হৈ পৰে।
আমাৰ আগত বিকল্প স্পষ্ট: হয় আমি মুক্ত বক্তৃতাক ইয়াৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপত—ভাল নলগা মতামত কৰাৰ অধিকাৰকে ধৰি—ৰক্ষা কৰোঁ, নহয় আমি ইয়াক অলপ অলপকৈ হেৰুৱাই শেষত কেৱল নীৰৱতাক বাচি লওঁ।
