“দক্ষিণ এছিয়াত জলবায়ু পৰিৱৰ্তন, প্ৰব্ৰজন আৰু সংঘাত: উপ-মহাদেশত বৰ্ধিত উত্তেজনা আৰু নীতি বিকল্প”

চেণ্টাৰ ফৰ আমেৰিকান প্ৰগ্ৰেছ আৰু হেইনৰিখ Böll ফাউণ্ডেচনৰ দ্বাৰা কেইবছৰমান আগতে “দক্ষিণ এছিয়াত জলবায়ু পৰিৱৰ্তন, প্ৰব্ৰজন আৰু সংঘাত: উপ-মহাদেশত বৰ্ধিত উত্তেজনা আৰু নীতি বিকল্প”নামৰ এক নতুন প্ৰতিবেদন প্ৰকাশ কৰা হৈছিল।

অৰ্পিতা ভট্টাচাৰ্য আৰু মাইকেল ৱেৰ্জে ৰচনা কৰা এই প্ৰতিবেদনত দক্ষিণ এছিয়াত জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ যুগত প্ৰব্ৰজন আৰু নিৰাপত্তাৰ উদ্বেগ কেনেদৰে অতিক্ৰম হৈ আছে তাৰ বিশ্লেষণ কৰা হৈছে।

যদিও প্ৰতিবেদনখনৰ শীৰ্ষকত দক্ষিণ এছিয়াৰ কথা উল্লেখ কৰা হৈছে, ই মুখ্যতঃ ভাৰত আৰু বাংলাদেশৰ ওপৰত কেন্দ্ৰীভূত। প্ৰতিবেদনখনৰ কেন্দ্ৰীয় যুক্তি হৈছে যে জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ এক অনিবাৰ্য ভাবুকিয়ে বাংলাদেশৰ পৰা উত্তৰ-পূব ভাৰতলৈ, সাধাৰণতে আৰু বিশেষকৈ অসমলৈ প্ৰব্ৰজন তীব্ৰতৰ কৰিব। এই প্ৰতিবেদনত লেখকসকলে ভাৰত আৰু বাংলাদেশৰ ৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ত জলবায়ু পৰিৱৰ্তন, প্ৰব্ৰজন আৰু নিৰাপত্তাৰ ভূমিকা বহলভাৱে পৰীক্ষা কৰিছে।

প্ৰতিবেদনখনৰ গুৰুত্ব আৰু প্ৰাসংগিকতা সম্পৰ্কে আলোচনা কৰি লেখকসকলে লিখিছে “এই কাকতখনত আমি ভাৰত আৰু বাংলাদেশৰ ৰষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ত জলবায়ু পৰিৱৰ্তন, প্ৰব্ৰজন আৰু নিৰাপত্তাৰ ভূমিকা বহলভাৱে পৰীক্ষা কৰোঁ – আৰু তাৰ পিছত উত্তৰ-পূব ভাৰত আৰু বাংলাদেশৰ ওপৰত অধিক নিবিড়ভাৱে নিৰীক্ষণ কৰি তাত থকা লোকসকলে সন্মুখীন হোৱা ইণ্টাৰলকিং সমস্যাবোৰ প্ৰদৰ্শন কৰো যাতে সমগ্ৰ দক্ষিণ এছিয়াৰ বাবে বহলকৈ লিখিব পাৰি।”

কিন্তু প্ৰতিবেদনখনে জলবায়ু পৰিৱৰ্তন, প্ৰব্ৰজন আৰু সংঘাতৰ মাজত এক কাৰণমূলক সম্পৰ্ক গঢ়ি তোলাত ব্যৰ্থ হৈছিল। এই প্ৰতিবেদনত জলবায়ু পৰিৱৰ্তন, প্ৰব্ৰজন আৰু নিৰাপত্তাক উত্তেজনাৰ তিনিটা পৃথক স্তৰ হিচাপে বুজাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হৈছে আৰু তিনিটা স্তৰ অতিক্ৰম কৰিব পৰা পৰিস্থিতিৰ মূল্যাঙ্কন কৰা হৈছে। প্ৰতিবেদনখনে ভাৰতৰ উত্তৰ-পূব সীমান্তৰ কেন্দ্ৰীয় ৰাজ্য অসমক এক নমুনাভিত্তিক অধ্যয়ন (কেছ ষ্টাডী) হিচাপে লৈছে য’ত তিনিটা কাৰক একত্ৰিত হয়। কিন্তু এই একত্ৰীকৰণৰ সৈতে সম্পৰ্কিত উপাদানবোৰ অপৰ্যাপ্ত হোৱাৰ বাবে অধিক অনুসন্ধানৰ প্ৰয়োজন।

প্ৰতিবেদনখনত ১৯৮৩ চনৰ অসম আন্দোলন আৰু ২০১২ চনৰ গ্ৰীষ্মকালত “বড়ো জনজাতি আৰু মুছলমান সম্প্ৰদায়ৰ সদস্যসকলৰ’ মাজত সংঘটিত সংঘৰ্ষৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছে। জলবায়ু পৰিৱৰ্তনক পৰিকাঠামোলৈ অনাৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰতিবেদনত কোৱা হৈছে “জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ নিৰাপত্তামূলক প্ৰত্যাহ্বানৰ মূল্যাঙ্কন কৰি অসমে জটিল উপায়েৰে একেলগে অহা কেইবাটাও কাৰকৰ উদাহৰণ প্ৰদান কৰিছে। জলবায়ু পৰিৱৰ্তনে বাংলাদেশত স্থানীয় আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় দুয়োধৰণে বিদ্যমান প্ৰব্ৰজনৰ প্ৰকাৰৰ ওপৰত হেঁচা দিব। তাতকৈও গুৰুত্বপূৰ্ণ কথাটো হ’ল যে অনুপ্ৰৱেশকাৰীৰ পৰিমাণ বৃদ্ধি পাইছে বুলি হোৱা ধাৰণাটোৱে অসমত প্ৰব্ৰজনক লৈ উত্তেজনা সৃষ্টি কৰাৰ সম্ভাৱনা আছে।”

এইটো এটা অতি জটিল প্ৰক্ৰিয়াৰ সাধাৰণীকৰণ যেন লাগিছে। আমি দেখিছোঁ যে এনে ধৰণৰ বিশাল দাবীবোৰৰ ভূমিৰ পৰিস্থিতিৰ সৈতে খুব কম সম্পৰ্ক আছে (২০১২ৰ বানপানী উত্তৰ-পূব-আইডিএমচিত ৬.৯ নিযুত স্থানচ্যুত: আচৰিত কিন্তু অত্যন্ত অতিৰঞ্জিত)।

প্ৰতিবেদনখনত এইটোও উল্লেখ কৰা হৈছিল যে “২০১২ চনৰ ছেপ্টেম্বৰত হোৱা বানপানীৰ ফলত উত্তৰ-পূবৰ ৰাজ্য অসমত ১.৫নিযুত লোক স্থানচ্যুত হৈছিল” এইটো পুনৰ সন্দেহৰ বাহিৰত নহয়। ৰাষ্ট্ৰীয় দুৰ্যোগ ব্যৱস্থাপনাৰ পৰা উপলব্ধ তথ্যই দেখুৱাহছে যে, ছেপ্টেম্বৰ ২০১২-ত বানপানীত ক্ষতিগ্ৰস্ত হোৱা লোকৰ সংখ্যা সৰ্বাধিক ৩৮৩৪২১।

ভাৰতৰ বাবে প্ৰতিবেদনখন “জলবায়ু পৰিৱৰ্তন আৰু ভাৰত: এ ৪%৪ এচেচমেণ্ট” (২০১০)ৰ পৰা লোৱা হৈছে যাক ভাৰতৰ চাৰিটা অঞ্চলত (হিমালয় অঞ্চল, পশ্চিম ঘাট, উত্তৰ-পূব অঞ্চল, আৰু উপকূলীয় অঞ্চল) আৰু চাৰিটা মুখ্য নীতি খণ্ডত ২০৩০ চনৰ ভিতৰত জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ প্রভাৱ আৰু অনুমান পৰীক্ষা কৰাৰ বাবে প্ৰস্তুত কৰা হৈছিল: কৃষি, অৰণ্য, মানৱ স্বাস্থ্য আৰু পানী।

বাংলাদেশৰ পৰিস্থিতিৰ বিষয়ে আলোচনা কৰি প্ৰতিবেদনবোৰে বৰ্ধিত উষ্ণতাৰ সৈতে সম্পৰ্কিত যিবোৰে বাংলাদেশত বাষ্পীভৱনৰ উচ্চ হাৰ আৰু পৰিৱৰ্তনশীল বৰষুণৰ প্ৰকাৰৰ বাবে কৃষি উৎপাদনৰ ওপৰত গুৰুতৰ প্ৰভাৱ পেলোৱাৰ সম্ভাৱনা আছে সেয়া উল্লেখ কৰিছে ৷ লেখকসকলৰ মতে “বাংলাদেশত ২০৫০ চনৰ ভিতৰত ধান উৎপাদন ৮ শতাংশ হ্রাস আৰু ঘেঁহু উৎপাদন ৩২ শতাংশ হ্রাস হ’ব পাৰে। প্ৰাথমিক জীৱিকাৰ বাবে কৃষিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল জনসংখ্যাৰ ৬৩ শতাংশৰ সৈতে, উষ্ণতা বৃদ্ধি পঙ্গু হ’ব পাৰে।”

প্ৰতিবেদনখনে দেশত বানপানীৰ পৰিসৰ আৰু সঘনতা দুয়োটা বৃদ্ধিৰ বিষয়ে সতৰ্ক কৰি দিছে। সাগৰৰ স্তৰ বৃদ্ধিৰ বিষয়ে উল্লেখ কৰি প্ৰতিবেদনত কোৱা হৈছে, “বাংলাদেশী চৰকাৰে প্ৰকল্প কৰিছে যে ২০৩০ চনৰ ভিতৰত সাগৰৰ স্তৰ ৫.৫ ইঞ্চি (১৪ চেণ্টিমিটাৰ), ২০৫০ চনলৈ ১২.৬ ইঞ্চি (৩২ চেণ্টিমিটাৰ) আৰু ২১০০ চনলৈ ৩৪.৭ ইঞ্চি (৮৮ চেণ্টিমিটাৰ) বৃদ্ধি হ’ব। সাগৰৰ স্তৰ ১ মিটাৰ (প্ৰায় ৪০ ইঞ্চি) বৃদ্ধি হোৱাৰ ফলত লোকসকলৰ স্থানচ্যুতিৰ বিষয়ে ভৱিষ্যতবাণী কেৱল বাংলাদেশত ১৩ নিযুতৰ পৰা ৪০ নিযুতলৈ বৃদ্ধি হৈছে।” প্ৰতিবেদনখনত ঘূৰ্ণীবতাহ আৰু ধুমুহাৰ প্ৰকোপ, নদী আৰু উপকূলীয় খহনীয়া আৰু নিমখীয়া পানীৰ অনুপ্ৰৱেশৰ বিষয়েও আলোচনা কৰা হৈছে।

ছবিখনত প্ৰব্ৰজনৰ বিষয়টো টানি আনি, প্ৰতিবেদনখনে প্ৰথমে বাংলাদেশৰ ভিতৰত গ্ৰাম্য নগৰীয়া প্ৰব্ৰজনৰ বিষয়ে আলোচনা কৰে আৰু ৰাজধানী চহৰ ঢাকাত প্ৰব্ৰজনকাৰীসকলৰ পৰিস্থিতি বৰ্ণনা কৰে “তেওঁলোক কিয় আহিছিল বৰ্ণনা কৰোঁতে, বাংলাদেশৰ পৰিস্থিতিৰ বিষয়ে আলোচনা কৰি প্ৰতিবেদনবোৰে বৰ্ধিত উষ্ণতাৰ সৈতে সম্পৰ্কিত যিবোৰে বাংলাদেশত বাষ্পীভৱনৰ উচ্চ হাৰ আৰু

পৰিৱৰ্তনশীল বৰষুণৰ প্ৰকাৰৰ বাবে কৃষি উৎপাদনৰ ওপৰত গুৰুতৰ প্ৰভাৱ পেলোৱাৰ সম্ভাৱনা আছে৷ লেখকসকলৰ মতে “বাংলাদেশত ২০৫০ চনৰ ভিতৰত ধানউৎপাদন ৮ শতাংশ হ্রাস আৰু ঘেঁহু উৎপাদন ৩২ শতাংশ হ্রাস হ’ব পাৰে। প্ৰাথমিক জীৱিকাৰ বাবে কৃষিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল জনসংখ্যাৰ ৬৩ শতাংশৰ সৈতে, উষ্ণতা বৃদ্ধি পঙ্গু হ’ব পাৰে।” প্ৰতিবেদনখনে দেশত বানপানীৰ পৰিসৰ আৰু সঘনতা দুয়োটাবৃদ্ধিৰ বিষয়ে সতৰ্ক কৰি দিছে। সাগৰৰ স্তৰ বৃদ্ধিৰ বিষয়ে উল্লেখ কৰি প্ৰতিবেদনত কোৱা হৈছে, “বাংলাদেশী চৰকাৰে প্ৰকল্প কৰিছে যে ২০৩০ চনৰ ভিতৰত সাগৰৰ স্তৰ ৫.৫ ইঞ্চি (১৪ চেণ্টিমিটাৰ), ২০৫০ চনলৈ ১২.৬ ইঞ্চি (৩২ চেণ্টিমিটাৰ) আৰু ২১০০ চনলৈ ৩৪.৭ ইঞ্চি (৮৮ চেণ্টিমিটাৰ) বৃদ্ধি হ’ব।

সাগৰৰ স্তৰ ১ মিটাৰ (প্ৰায় ৪০ ইঞ্চি) বৃদ্ধি হোৱাৰ ফলত লোকসকলৰ স্থানচ্যুতিৰ বিষয়ে ভৱিষ্যতবাণী কেৱল বাংলাদেশত ১৩ নিযুতৰ পৰা ৪০ নিযুতলৈ বৃদ্ধি হৈছে।” প্ৰতিবেদনখনত ঘূৰ্ণীবতাহ আৰু ধুমুহাৰ প্ৰকোপ, নদী আৰু উপকূলীয় খহনীয়া আৰু নিমধীয়া পানীৰ অনুপ্ৰৱেশৰ বিষয়েও আলোচনা কৰা হৈছে।

ছবিখনত প্ৰব্ৰজন কঢ়িয়াই আনি, প্ৰতিবেদনখনে প্ৰথমে বাংলাদেশৰ ভিতৰত গ্ৰাম্য নগৰীয়া প্ৰব্ৰজনৰ বিষয়ে আলোচনা কৰে আৰু ৰাজধানী চহৰ ঢাকাত প্ৰব্বজনকাৰীসকলৰ পৰিস্থিতি বৰ্ণনা কৰে “তেওঁলোক কিয় আহিছিল বৰ্ণনা কৰোঁতে, প্ৰব্ৰজনকাৰীসকলে শান্ত গ্ৰাম্য চহৰবোৰত বান পানী আৰু দুৰ্ভিক্ষৰ কাহিনী কয় য’ত দিনক দিনে বিকল্প হ্রাস হয়… এই গাওঁবাসীসকলে প্ৰতি বছৰে প্ৰায় ৪,০০,০০০ ৰ পৰা ৫,০০,০ হাৰত ঢাকাত ঢালি দিয়ে।”

বাংলাদেশৰ পৰা আন্তৰ্জাতিক প্ৰব্ৰজনৰ বিষয়ে উল্লেখ কৰি প্ৰতিবেদনখনত কোৱা হৈছে “অধিক অনানুষ্ঠানিক- কিন্তু তথাপিও যথেষ্ট- বাংলাদেশৰ পৰা ভাৰতলৈ, বিশেষকৈ সুদূৰ পূব ভাৰতৰ ৰাজ্য পশ্চিম বংগ আৰু অসমলৈ প্ৰব্ৰজন হয়।”. অনুমান কৰা হৈছে যে ১৯৫০ৰ দশকৰ পৰা প্ৰায় ১২ নিযুতৰ পৰা ১৭ নিযুত বাংলাদেশী অনুপ্ৰৱেশকাৰী ভাৰতলৈ আহিছে, বেছিভাগে উত্তৰ-পূবৰ ৰাজ্য পশ্চিম বংগ, অসম আৰু ত্ৰিপুৰাত বাস কৰে।”

প্ৰব্ৰজন আৰু জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ আন্তঃক্ৰিয়া উপস্থাপন কৰা এই পৰিস্থিতিত প্ৰতিবেদনত কোৱা হৈছে, “জলবায়ু পৰিৱৰ্তনে বাংলাদেশৰ নগৰকেন্দ্ৰসমূহলৈ প্ৰব্ৰজন কেনেদৰে প্ৰভাৱিত কৰিব সেয়া সঠিকভাৱে নিৰ্ধাৰণ কৰা হোৱা নাই। তাতকৈও অধিক অনিশ্চিত হ’ল জলবায়ু পৰিৱৰ্তন আৰু বাংলাদেশৰ নগৰীয় বিকাশে আন্তৰ্জাতিক প্ৰব্ৰজন, বিশেষকৈ ভাৰতলৈ কেনেদৰে আদান-প্ৰদান কৰিব। কিন্তু উপলব্ধ জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ অনুমান আৰু ঐতিহাসিক দৃষ্টান্তৰ গতিপথৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত, ভাৰত বহু বাংলাদেশী প্ৰব্ৰজনকাৰীৰ বাবে এক জনপ্ৰিয় গন্তব্য স্থান হৈ থাকিব পাৰে।”

অৱশ্যে এইটো কোনো প্ৰমাণ নোহোৱাকৈ এটা অস্বচ্ছ বিবৃতি যেন লাগিছে। অনুন্নত বাংলাদেশ আৰু উদীয়মান ভাৰতৰ মাজত ঐতিহাসিক শ্ৰেণী বিভাজনত তেওঁলোকৰ যুক্তি প্ৰস্তুত কৰাৰ পৰিৱৰ্তে, লেখকে ভাৰতৰ তুলনাত বাংলাদেশৰ বৰ্তমানৰ মানৱ উন্নয়ন সুচকবোৰ বিবেচনা কৰা উচিত। সমাধানৰ অংশ হিচাপে, ই বহনক্ষম নগৰ অঞ্চল নিৰ্মাণৰ পৰামৰ্শ দিয়ে য’ত চৰকাৰে খাদ্য অঞ্চলত জীৱিকা অধিক কাৰ্যকৰীভাৱে সুৰক্ষিত কৰাৰ বাবে আন্তঃগাঁথনি বিকাশ কৰে।

অৱশ্যে, ইয়াৰ পৰামৰ্শ যে “বৰ্ধিত জনসংখ্যাক সামঞ্জস্য দিবলৈ আৰু সমাজক জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰভাৱৰ সৈতে মোকাবিলা কৰিবলৈ নিজকে ভালদৰে প্ৰস্তুত কৰিবলৈ অনুমতি দিবলৈ অৰ্থনৈতিক বিকাশ বজাই ৰাখিব লাগিব” এই পৰামৰ্শই সূচায় যে লেখকসকলে অৰ্থনৈতিক বিকাশ আৰু পুনৰ বিতৰণ আৰু লগতে জলবায়ু পৰিৱৰ্তন দুয়োটাৰ মৌলিক বিষয়বোৰ বুজি পোৱা নাই। 

(লেখক ডঃ ৰাহুল মহন্ত পৰিচালক, আই চি আৰ চি (আন্তঃশাখা জলবায়ু গৱেষণা কেন্দ্ৰ), কটন বিশ্ববিদ্যালয়)