ভাষাৰ বিলুপ্তি, অস্তিত্বৰ সংকট : কিছুমান চিন্তনীয় দিশ

অষ্ট্ৰেলিয়াৰ বিশিষ্ট ভাষাতাত্ত্বিক খ্ৰীষ্ট’ফাৰ ম’ছেলৰ তত্ত্বাৱধানত য়ুনেস্ক’ই ভাষাৰ বিলুপ্তি সম্বন্ধে যি অধ্যয়ন চলাইছিল তাত দেখা গৈছিল যে, বিশ্বৰ সৰ্বমুঠ ৭৩৫৮টা ভাষাৰ ভিতৰত ইতিমধ্যে ৪৪৬টা ভাষাৰ মৃত্যু ঘটিছে৷ বাকী ৬৯১২টা ভাষাৰ ২৫০০টা সংকটাপন্ন৷ অৱশ্যে এই সংখ্যাৰ তাৰতম্য হ’ব পাৰে৷ কাৰণ, কেতবোৰ দুৰ্গম অঞ্চলত কথিত ভাষা সম্পৰ্কীয় তথ্য এতিয়াও উদ্ধাৰ হ’বলৈ বাকী৷

অষ্ট্ৰেলিয়া মহাদেশৰ নিজা জৰীপ অনুসাৰে সেই মহাদেশৰ ২৫০টাতকৈয়ো অধিক থলুৱা ভাষাৰ এতিয়া ১৪৫টাহে মাত্ৰ বৰ্তি আছে৷ তাৰো ১১০টা গুৰুতৰভাৱে সংকটগ্ৰস্ত৷ যিকেইটা বৰ্তি আছে তাৰ মাত্ৰ ১৮টা ভাষাহে বিপদমুক্ত৷

ভাৰতত কথিত মুঠ ১৩৫২টা ভাষাৰ সৰহভাগেই এতিয়া বিপদগ্ৰস্ত৷ অন্য শক্তিশালী ভাষাৰ কৰাল গ্ৰাসত পৰি আপেক্ষিকভাৱে দুৰ্বল ভাষাবোৰে বিশেষকৈ জনজাতীয় ভাষাবোৰে বিলুপ্তিৰ ক্ষণ গণিব লগীয়া হৈছে৷ ভৌগোলিকীকৰণ বা বিশ্বায়ন তথা অৰ্থনৈতিক উদাৰীকৰণ ইয়াৰ মূল কাৰণ৷

উপনিৱেশৰ কবলত পৰি আফ্ৰিকাৰ সৰহভাগ ভাষাৰ অপমৃত্যু ঘটিল৷ ভাৰতৰ উত্তৰ-পূৰ্বাঞ্চলৰ অন্যান্য ভাষাৰ কথা বাদেই, প্ৰায় ডেৰ হাজাৰ বছৰীয়া সুদীৰ্ঘ কালৰ লিখিত ঐতিহ্যেৰে মহিমামণ্ডিত অসমীয়া ভাষালৈকো এতিয়া ভাবুকি আহিছে৷ আজিৰ প্ৰজন্মই ভাষাটোৰ কালিকা সমূলি পাহৰি গৈছে৷ খণ্ডবাক্য, জতুৱা ঠাঁচ, প্ৰবাদ-প্ৰবচন, ফকৰা-যোজোনা এতিয়া প্ৰায় পাহৰণিৰ গৰ্ভত৷ সেইবোৰ ক’ত কেনেদৰে প্ৰয়োগ কৰিব লাগে আজিৰ প্ৰজন্মই  প্ৰায় পাহৰি গৈছে৷ লোকসংস্কৃতিবিদ এলান ডাণ্ডেছে উল্লেখ কৰা মতে, আফ্ৰিকাৰ জনৈক ইড’ ভাষী যুৱকক হেনো সোধা হৈছিল— তেওঁ নিজৰ ভাষাৰ প্ৰবাদ-প্ৰবচন, ফকৰা আদি জানেনে বুলি৷ যুৱকজনে উত্তৰত কৈছিল যে তেওঁ জানে, কিন্তু সেইবোৰ ক’ত, কেতিয়া, কি অৰ্থত, কিদৰে প্ৰয়োগ কৰিব লাগে নাজানে৷ আমাৰ অৱস্থাও লাহে লাহে সেই পৰ্যায়লৈ গৈ আছে৷ আমাৰ সুৱদী-সুৰীয়া ভাষাটোৰ অনন্য সম্পদ হৈছে গাঁৱৰ ককা-আইতাহঁতৰ মুখত আখৈ ফুটাদি ফুটা প্ৰবাদ-প্ৰবচন, খণ্ডবাক্য, জতুৱা প্ৰয়োগবোৰ৷ এটা উদাহৰণ দিয়াৰ লোভ সামৰিব নোৱাৰিলোঁ৷ এগৰাকী বুঢ়ী মানুহে এজনী ছোৱালীৰ পিন্ধি থকা কাপোৰ সাজক লক্ষ কৰি কৈছিল—

“এ আই, তইনো এইসাজ কি কাপোৰ পিন্ধিছ, একেবাৰে দিখৌ মুখলৈকে দেখি৷”

নক’লেও চলে, কথাষাৰৰ ‘দিখৌ মুখলৈকে দেখি’ অংশটোৱে পাতল কাপোৰ এসাজক বুজাইছে৷ কিন্তু তাকে নকৈ দিখৌ মুখলৈকে দেখা বুলি কোৱাত বক্তব্যৰ প্ৰকাশিকা শক্তি কিমান বৃদ্ধি পাইছে সেয়া অনুধাৱন কৰিব লগীয়া৷ দুখৰ কথা, সদ্যহতে আমি আমাৰ ভাষাৰ এই গুণ পাহৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছোঁ৷

আলাস্কা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ‘নেটিভ লেংগুৱেজ চেণ্টাৰ’ৰ একালৰ সঞ্চালক মাইকেল ক্ৰাউছৰ মতেও পৃথিৱীজুৰি কথিত প্ৰায় সাত হাজাৰ ভাষাৰ মাজত মাত্ৰ তিনিশমান ভাষাহে সংকটমুক্ত৷ তেওঁ আৰু অনুমান কৰিছে যে একবিংশ শতিকাৰ অন্তিম ক্ষণলৈ নব্বৈৰ পৰা পঁচানব্বৈ শতাংশ ভাষা পৃথিৱীৰ বুকুৰ পৰা চিৰকাললৈ নাইকিয়া হৈ যাব৷

মনত ৰখা ভাল যে, একোটাহঁত জনগোষ্ঠীৰ নিজৰ ভাষা-সংস্কৃতি সেই জনগোষ্ঠীটোৰ দুৰ্ভেদ্য বৰ্ম সদৃশ৷ তাৰ দ্বাৰা বাহিৰৰ বণিক গোষ্ঠীয়ে জাপি দিয়া অপতৃণবোৰৰ পৰা নিজক ৰক্ষা কৰিব পাৰি৷ শেহতীয়াভাৱে প্ৰাচ্যতত্ত্বৰ প্ৰবক্তা এডোৱাৰ্ড ছেইডে সেইবাবেই মানুহক নিজৰ স্বকীয়ত্ব বুজিবলৈ আৰু কোনো বিশেষ শক্তিৰ দাস নহ’বলৈ সকীয়াই দিছে৷ সাম্ৰাজ্যবাদী শক্তিসমূহক মাত্ৰ পণ্য দ্ৰব্য বিকিবলৈ বজাৰৰ প্ৰয়োজন৷ ভাষাৰ স্থান তাত গৌণ৷ মানুহে কিবা প্ৰকাৰে আখৰকেইটা চিনি পণ্য সামগ্ৰীৰ নাম পঢ়িব পাৰিলেই হ’ল৷ সেইবোৰৰ গুণাগুণ বুজিবৰ বাবে মানুহৰ উচ্চ শিক্ষা, নিজ ভাষাৰ জ্ঞানৰ কোনো আৱশ্যক নাই৷ আমি যেন লাহে লাহে সেই শক্তিসমূহে পতা জালত ক’ব নোৱৰাকৈয়ে আবদ্ধ হৈ পৰিছোঁ৷

ভাষা একোটাৰ বিলুপ্তিৰ প্ৰথম ঢাপটো আৰম্ভ হয় তাৰ বৈয়াকৰণিক বিকৃতিৰে৷ অসমীয়া ভাষাত সেই লক্ষণ ইতিমধ্যে পৰিস্ফূট হৈছে৷ লিখিত ৰূপটোত বানানৰ বাহিৰে অন্য কোনো বিশেষ বিকৃতি দেখা নগ’লেও, কথিত ৰূপটোত, বিশেষকৈ কিছু সংখ্যক শিক্ষিত লোকৰ কথনভংগিত তাৰ প্ৰভাৱ সৰ্বগ্ৰাসী ৰূপত দেখা গৈছে৷  আমাৰ আইৰ মুখৰ ভাষাৰ প্ৰকৃত ৰূপটো যেন ক’ৰবাত হেৰাই যাবলৈ আৰম্ভ কৰিছে৷ ভাষাটোৰ জতুৱা ৰূপটো আমি যেন পাহৰি গৈছোঁ৷

একালত উত্তৰ-পূৰ্বাঞ্চলৰ সংযোগী ভাষা আছিল অসমীয়া৷ নাগামিজ, নেফামিজ আদি ভাষা অসমীয়া ভাষাক কেন্দ্ৰ কৰিয়ে গঢ় লৈ উঠিছিল৷ এতিয়া কিন্তু অসমীয়া ভাষাৰ সেই বিস্তৃতি বহু পৰিমাণে কমি গৈছে৷ তাৰ ঠাইত সেই সেই অঞ্চলৰ নিজা ভাষাৰ পৰিসৰ বৃদ্ধি হোৱা হ’লে নিশ্চয়কৈ সুখৰ বিষয় হ’লহেঁতেন৷ কিন্তু পৰিতাপৰ কথা সেই ঠাই লৈছে হিন্দীয়ে৷ অৰুণাচল, মেঘালয়, মণিপুৰ আদিলৈ গ’লে এতিয়া হিন্দীৰে কাম চলাব লগীয়া হয়৷

ভাষাৰ বিলুপ্তি একে দিনাই নাহে৷ ই আহে গোপন ব্যাধিৰ দৰে৷ যেতিয়া প্ৰকট হয়, তেতিয়া আৰু চিকিৎসাৰ সকলো সম্ভাৱনা নাইকিয়া হয়৷ এটা ভৌগোলিক পৰিৱেষ্টনত কথিত ভাষাটো যেতিয়া কণ কণ ল’ৰা-ছোৱালীয়ে ক’বলৈ এৰে, তেতিয়াই বুজিব লাগিব যে সেই ভাষাক বিলুপ্তিৰ দুৰাৰোগ্য গোপন ব্যাধিয়ে লগ দিছে৷ গ্ৰামাঞ্চলৰ কথা বাদ দি অসমৰ চহৰবোৰৰ কণ কণ শিশু, কিশোৰৰ মুখৰ ভাষা বিশুদ্ধ অসমীয়াৰ পৰিৱৰ্তে খুব সন্তপৰ্ণে হিন্দী-ইংৰাজী মিহলি এক মিশ্ৰিত ৰূপলৈ পৰ্যবসিত হ’বলৈ লোৱা দেখা গৈছে৷ তেওঁলোকে অসমীয়া ক’লেও উচ্চাৰণত মাতৃভাষাৰ খাচ বিশেষত্ব যেন ফুটি নুঠে৷ কোনোবাই ক’ব পাৰে— ভাষা মনৰ ভাব প্ৰকাশৰ মাধ্যম৷ গতিকে বক্তাৰ মনৰ ভাব শ্ৰোতাই বুজিলেই হ’ল৷ উপৰুৱাকৈ চালে কথাটো হয়৷ কিন্তু গভীৰ অন্তৰ্দৃষ্টিৰে পৰ্যবেক্ষণ কৰিলে দেখা যায়, ভাষাৰ মৃত্যুৱে একোটা জাতিৰ স্বকীয়ত্ব নষ্ট কৰে, জাতিটোক বিজতৰীয়া কৰে৷ কাৰণ অৱশেষ বিচাৰত ভাষাই হ’ল জাতি বিশেষৰ সংস্কৃতিৰ সংৰক্ষক৷ ভাষাৰ মৃত্যু মানে সেই ভাষা কোৱা জাতিটোৰ মৃত্যু৷ সৌভাগ্যৰ বিষয় অসমীয়া ভাষা য়ুনেস্ক’-এ চিহ্নিত কৰা সংকটাপন্ন ভাষাৰ তালিকাত এতিয়াও সোমোৱা নাই৷ অৱশ্যে অসমকে ধৰি উত্তৰ-পূৰ্বাঞ্চলৰ প্ৰায় সকলোবোৰ ভাষা সেই তালিকাৰ অন্তৰ্ভুক্ত হৈছে৷ তাৰে কোনোবাটো মৃত্যুমুখী (Moribund), কোনোবাটো সংকটাপন্ন, আন কোনোটো অধিক সংকটাপন্ন ইত্যাদি ইত্যাদি৷ অসমৰ তাই ভাষাগোষ্ঠীৰ অন্তৰ্গত তাই খাময়াং ভাষাটোক মৃত্যুমুখী বোলা হৈছে৷ সম্প্ৰতি সেই ভাষাটোক পুনৰ্জীৱন দিয়াৰ বাবে কিছু সংখ্যক লোক ব্ৰতী হোৱাটো শুভ লক্ষণ৷

সাধাৰণতে জৈৱ বৈচিত্ৰ্যৰ বিলুপ্তিৰ ক্ষেত্ৰত বৰ্তমান সমাজ যিমান সচেতন, ভাষাৰ বিলুপ্তিৰ ক্ষেত্ৰত সিমান সচেতন যে অনুভৱ নহয়৷ অথচ যুগ যুগ ধৰি সঞ্চিত জ্ঞানৰ ভাণ্ডাৰ, অভিজ্ঞতা, “পুৰণি পৃথিৱীক ন-কৈ চাই” লোৱাৰ দৃষ্টিভংগি ভাষাৰ মাধ্যমেৰেই বিধৃত হৈ থাকে৷ অতি সম্প্ৰতি বিশ্বজুৰি জগতৰ প্ৰতিটো ভাষাকে সম মৰ্যাদাৰে জীয়াই ৰখাৰ এক নতুন চিন্তা-চেতনা জাগ্ৰত হোৱাটো অতিশয় শুভ লক্ষণ৷ আমেৰিকা, জাপান, অষ্ট্ৰেলিয়া, আফ্ৰিকা আদিত ভাষাৰ সুৰক্ষাৰ বাবে বিভিন্ন সংগঠনৰ জন্ম হৈছে আৰু সেইবোৰে বিলুপ্তপ্ৰায় তথা সংকটগ্ৰস্ত ভাষাবোৰৰ পুনৰ্জীৱনৰ বাবে অহোপুৰুষাৰ্থ কৰি আছে৷ বিশিষ্ট ভাষাতাত্ত্বিক ডেভিড ক্ৰিষ্টলৰ Language Death শীৰ্ষক গ্ৰন্থখন এই দিশৰ এক উল্লেখযোগ্য মাইলৰ খুঁটি৷ ভাৰতবৰ্ষত এই চেতনাৰ প্ৰতিফলন এতিয়াও সীমিত হৈ আছে৷

পৰিশেষত তথাকথিত উন্নয়নৰ সৰ্বগ্ৰাসী প্ৰভাৱে ভাষা-বৈচিত্ৰ্যৰ বুকুলৈ নমাই অনা গভীৰ সংকটৰ বিষয়ে উত্তৰ-বংগ বিশ্ববিদ্যালয়ৰ একালৰ প্ৰাধ্যাপক অশ্ৰুকুমাৰ শিকদাৰ ডাঙৰীয়াই কৰা এই মন্তব্যটি বিবেচনা কৰি চাবলৈ আটাইকে আহ্বান জনালোঁ—

“উন্নয়নেৰ প্ৰকোপে যেমন হাৰিয়ে যাচ্ছে জৈৱ বৈচিত্ৰ্য, অগণিত কীট-পটংগ-প্ৰাণী, উদ্ভিদ-বৃক্ষ-লতা, তেমনি হাৰিয়ে যাচ্ছে ভাষা আৰ সংস্কৃতি৷ সংকটাপন্ন তাই মানুষেৰ সত্তা৷ ভাষাৰ বৈচিত্ৰ্য হাৰানোয় পৃথিবী তাৰ সৌন্দৰ্যসুষমা হাৰায়, মানুষেৰ চিৰাগত জ্ঞান-অভিজ্ঞতাৰ ভাণ্ডাৰকে হাৰায়, হাৰায় বিশ্বকে দেখবাৰ এক অনন্য দৃষ্টিকে৷ উন্নয়নেৰ কাছে এই অনন্যতা কি পৰাস্ত হবে, নতুন সহস্ৰাব্দেৰ প্ৰবেশদ্বাৰে দাঁড়িয়ে সব ভাবুক মানুষকে এই জিজ্ঞাসাৰ উত্তৰ খুঁজতেই হবে৷”

অসমীয়াভাষী সচেতন হোৱাৰ সময় সমুপস্থিত৷ নিজৰ লগতে আনৰ ভাষাকো সংকটৰ গৰাহৰ পৰা ৰক্ষা কৰিবলৈ সকলো সচেতন হওক, যত্নপৰ হওক৷ এয়া একবিংশ শতিকাৰ সময়ৰ আহ্বান৷

(লেখক পূব-কামৰূপ মহাবিদ্যালয়ৰ অসমীয়া বিভাগৰ অৱসৰপ্ৰাপ্ত মুৰব্বী অধ্যাপক আৰু বৰ্তমান গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ অতিথি অধ্যাপক তথা গৱেষণা-তত্ত্বৱধায়ক।)