ৰঙচঙীয়া কাপোৰ পিন্ধাত বাধা, শুভ অনুষ্ঠানত উপস্থিত থাকিলে তেওঁলোকৰ ‘চকু’ লাগিব, আনকি খাৰু, শাখা, লোহা, সেন্দুৰ বা মংগলসূত্ৰও স্পৰ্শ কৰিব নোৱাৰে আৰু নিৰামিষ খাদ্য খাব লাগিব- এনে হাজাৰ-বিজাৰ বাধা-নিষেধাজ্ঞাৰে জীৱন নিৰ্বাহ কৰে আমাৰ দেশৰ বহু বিধৱাসকলে। গাঁও বা চহৰ, আৰ্থ-সামাজিক বা শৈক্ষিক অৰ্হতা নিৰ্বিশেষে এই সংস্কাৰ সকলোতে আছে। এই সন্দৰ্ভত কিবা প্ৰতিবাদ বা প্ৰশ্ন উত্থাপন হ’লেও ই মূলতঃ সংশ্লিষ্ট পৰিয়ালক কেন্দ্ৰ কৰিহে হয়।
কিন্তু মহাৰাষ্ট্ৰৰ সাত হাজাৰ গাঁৱে ইয়াক গণ আন্দোলনলৈ ৰূপান্তৰিত কৰি অসম্ভৱ কৃতিত্ব গঢ়ি তুলিলে। ২৭ হাজাৰ গ্ৰাম পঞ্চায়তে একেলগে ঘোষণা কৰিলে যে তেওঁলোকৰ গাঁৱত বিধৱাৰ বিৰুদ্ধে আৰু কোনো বৈষম্য নাথাকিব। স্বামীৰ মৃত্যুৰ পিছতো চুৰি (বিবাহিত মাৰাঠী মহিলাসকলে সেউজীয়া কাঁচৰ শাখা পিন্ধে) আৰু মংগলসূত্ৰ পিন্ধি থাকিব বিচাৰিলেও তাত কোনো আপত্তি নাই!
মহাৰাষ্ট্ৰৰ গ্ৰাম্য অঞ্চলৰ এই দৃষ্টান্তটোক প্ৰায় সকলোৱে “ঐতিহাসিক” বুলি অভিহিত কৰিছে। গাঁৱৰ মানুহে এনে বিপ্লৱ কেনেকৈ আনিলে? ইয়াৰ বাবে আমি তিনি বছৰ উভতি যাব লাগিব।
২০২২ চনত সমাজকৰ্মী প্ৰমোদ জিৰাঙে নিৰন্তৰ আন্দোলনৰ জৰিয়তে এই পক্ষপাতিত্ব আৰু বৈষম্য দূৰ কৰাৰ উদ্যোগ লৈছিল। কামটো সহজ নাছিল। কিন্তু মানুহে লাহে লাহে হ’লেও সঁহাৰি দিবলৈ আৰম্ভ কৰে। অৱশেষত সেই বছৰৰ মাজভাগত কোলহাপুৰৰ হেৰৱাদ গাঁওখন ‘বিধৱাৰ বিৰুদ্ধে বৈষম্যমুক্ত’ বুলি ঘোষণা কৰা হয়। তেতিয়াৰ পৰাই কোলহাপুৰ, সোলাপুৰ, সাংলি গাঁৱত এই কাম নীৰৱে চলি আছে।
অৱশ্যে প্ৰমোদ অকলশৰীয়া নহয়; তেওঁক দেখাৰ পিছত আন বহুতে নিজৰ ইচ্ছামতে আগবাঢ়ি আহিল। সকলোৱে স্বেচ্ছাসেৱক হিচাপে। গাঁৱৰ পঞ্চায়তসমূহৰ সৈতে বৈঠক আৰম্ভ হ’ল। পঞ্চায়তৰ মুৰব্বী আৰু সদস্যসকলে সন্মতি দিয়াৰ পিছতে ঘৰে ঘৰে অভিযান আৰম্ভ হ’ল। কোনোবাই উৎসাহী, কোনোবাই সংশয়বাদী আৰু কোনোবাই ইয়াৰ বিৰোধীও। সেই সংশয় আৰু বিৰোধিতা দূৰ কৰিবলৈ প্ৰায় তিনি বছৰ সময় লাগিছিল। অৱশেষত সফলতা আহিল।
বিধৱাসকলে যাতে মৰ্যাদাৰে জীয়াই থাকিব পাৰে তাৰ বাবে যোৱা বছৰ ৰাষ্ট্ৰীয় মানৱ অধিকাৰ আয়োগে দেশৰ সকলো ৰাজ্য আৰু কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চললৈ এখন পত্ৰ প্ৰেৰণ কৰি বিধৱাসকল যাতে কোনো ধৰণৰ অসন্মানৰ বলি নহয়, বৈষম্যৰ সন্মুখীন নহয় আৰু মৰ্যাদাৰে জীয়াই থাকিব পাৰে তাৰ ব্যৱস্থা কৰিবলৈ অনুৰোধ জনাইছিল।
তাৰ বহু আগতেই কোলহাপুৰৰ গাঁওবোৰে এই পৰিৱৰ্তনৰ সাক্ষী হৈছিল। হেৰৱাদৰ প্ৰাক্তন চৰপঞ্চ সুৰগন্ধ পাটিলে কয়, “স্বামীৰ মৃত্যুৰ পিছত মংগলসূত্ৰ আৰু খাৰু আঁতৰোৱা, সেন্দুৰ মচি দিয়া, শাখা ভাঙি পেলোৱা আদি প্ৰথা এতিয়া প্ৰায় নাই। আগতে আমিয়েই ঘৰে ঘৰে গৈ কোনোবাৰ মৃত্যু হৈছে নেকি আৰু তেওঁলোকৰ পত্নীয়ে এই নিয়ম মানি চলিছে নে নাই চাবলৈ গৈছিলো, কিন্তু এতিয়া ইয়াৰ বিপৰীত। কোনো বিধৱাক কোনো নিয়ম মানি চলিবলৈ বাধ্য কৰা হৈছে নেকি, বা তাৰ বাবে কোনো নিৰ্যাতনৰ বলি হৈছে নেকি আমি খবৰ ৰাখিছো। সিহঁতক চাবলৈ বিভিন্ন ঘৰলৈ গৈ আছো। মানুহ এতিয়া বৰ সচেতন।” তেওঁ লগতে গৌৰৱেৰে কয় যে তেওঁলোকৰ গাঁৱত একাধিক বিধৱা বিবাহ হৈছে আৰু সকলোৱে তাত অংশগ্ৰহণ কৰিছে।
একেখন গাঁৱৰ বৈশালী পাটিলে কয়, “মোৰ স্বামীৰ মৃত্যু হৈছিল ১২ বছৰ আগতে। তেতিয়া আৰু এতিয়াৰ মাজত এক আকাশ-পাতাল পাৰ্থক্য। বিধৱাসকলে এতিয়া ইয়াত সন্মান আৰু মৰ্যাদাৰে বাস কৰে। অন্ততঃ মানুহে এইখিনি বুজি পাইছে, আমিও মানুহ!”
নাগপুৰৰ কৰোলিৰ প্ৰাক্তন পঞ্চায়ত মুৰব্বী প্ৰাঞ্জল ৱাগে কয়, “হেৰৱাদৰ বহু আগতেই মই হালদী-কুমকুম অনুষ্ঠানলৈ বিধৱাক নিমন্ত্ৰণ কৰিছিলোঁ। ২০১৭-২২ চনৰ পৰা মই চৰপঞ্চ আছিলোঁ। কিন্তু বিধৱাহঁতে তেতিয়া বাহিৰলৈ আহিবলৈ মন কৰা নাছিল। সেয়ে বহু সামাজিক বাধাৰ মাজতো মই তেওঁলোকক এই অনুষ্ঠানবোৰলৈ নিমন্ত্ৰণ কৰি উপহাৰ দিছিলো।”
নাছিকৰ মুছালগাঁৱৰ চৰপঞ্চ অনিল সিৰছটে কয় যে গাঁওখনৰ ৯০ শতাংশ লোকে পঢ়াশুনা কৰিছে। তেওঁলোক বিধৱাৰ ওপৰত কু-সংস্কাৰৰ ৰীতি-নীতি জাপি দিয়াৰ বিৰোধী। তেওঁ কয়, “আমাৰ গাঁৱত মঙ্গলসূত্ৰ খুলি দিয়া বা সেন্দুৰ মচি পেলোৱাৰ কোনো পৰম্পৰা নাই। যোৱা তিনি বছৰ ধৰি আমি পাঁচগৰাকীকৈ বিধৱাক আৰ্থিক সাহায্য আগবঢ়াই আহিছো, যিসকল সম্পূৰ্ণ অসহায়। গ্ৰাম পঞ্চায়তে পোৱা ধনৰ ১৫ শতাংশ আমি ইয়াৰ বাবে খৰচ কৰো।” বিধৱা মহিলাসকলৰ আৰ্থিক সৱলীকৰণৰ বাবে অতি সোনকালে গ্ৰামসভাৰ বৈঠকত তেওঁলোকক আত্মসহায়ক গোটত অন্তৰ্ভুক্ত কৰাৰ প্ৰস্তাৱ গৃহীত কৰিব।
নাছিকৰ ধোন্দাবীৰ নগৰ গ্ৰাম পঞ্চায়তৰ সদস্য সঞ্জয় পাৱাৰে কয়, “বিধৱাসকলে যাতে পেঞ্চন আৰু আন সকলো চৰকাৰী আঁচনি লাভ কৰিব পাৰে তাৰ বাবে ইতিমধ্যে এই প্ৰস্তাৱ গৃহীত হৈছে। তেওঁলোকৰ বিৰুদ্ধে যাতে কোনো ধৰণৰ বৈষম্য নহয় তাৰ বাবে আমি দৃষ্টি ৰাখিম।”
কোলহাপুৰ-সোলাপুৰ-সাংলিত কৰ্মৰত সমাজ কৰ্মী ললিত বাবৰে কয় যে বিডিঅ’ আৰু আশা কৰ্মীসকলকো ইয়াত অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে। তেওঁ কয়, “যেতিয়া আমি এজন পুৰুষৰ মৃত্যুৰ খবৰ পাওঁ, তেতিয়া আমি সেই ঘৰলৈ গৈ চাওঁ যে পৰম্পৰাৰ নামত নতুনকৈ বিধৱা মহিলাগৰাকীৰ ওপৰত কিবা জোৰ-জুলুম কৰা হৈছে নেকি। এই গাঁৱত এইবোৰ কাম নহয় বুলি ক’লে বেছিভাগ মানুহেই মানি লয়। আশাকৰ্মী সকলে ইয়াত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিব পাৰিব। আমি পৰীক্ষামূলকভাৱে আৰম্ভ কৰিছো।”
অৱশ্যে সকলোৱে ভাবে যে সমগ্ৰ দেশতে এনে এক যুগান্তকাৰী অধ্যায় আৰম্ভ হ’বলৈ বহু বাকী আছে। সোলাপুৰৰ এগৰাকী বিধৱাই কয়, “এতিয়া আমি পূজাত অংশ লওঁ, হালদি-কুমকুমত যাওঁ, পতাকা উত্তোলন কৰোঁ… অলপ সাজি-কাছি ওলালে কোনেও একো নকয়। কিন্তু পুৰণি কালৰবোৰে এতিয়াও সম্পূৰ্ণৰূপে মানি লব পৰা নাই।”
আন এজন ব্যক্তিয়ে কয়, ‘এইটো যুগ যুগ ধৰি চলি অহা পৰম্পৰা, গতিকে ইয়াৰ বাবে সময় লাগিব। এদিনতে সকলো সলনি নহ’ব। কিন্তু আৰম্ভ কৰাটো জৰুৰী আছিল।‘
প্ৰাচীন ৰীতি ভাঙিবলৈ যুগৰ পিছত যুগ পাৰ হৈ যায়। তাতে সঁহাৰি আহিছে, যিয়ে একাংশ লোকক জাগ্ৰত কৰিছে, মহাৰাষ্ট্ৰৰ মহিলাসকলে এতিয়া সেই সজীৱ সপোনটোক বিয়পাই দিবলৈ চেষ্টা কৰিছে, যিসকলে জানিবলৈ লৈছে যে বিধৱা মানে ‘অশুভ’, ‘এলাগী’ বা ‘অস্পৃশ্য’ নহয়, তেওঁলোকো সকলো কাম-কাজতে, সকলোৰে মাজত আদৰণীয়।
